Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin en önemli üyelerinden Namık Kemal

1860’lı yıllarda Osmanlı Devleti’nde toplumsal açıdan son derece önemli bir gelişme yaşandı. Özel gazetelerin yayımlanmaya başlamasıyla; sanat, kültür, edebiyat ve politika açısından daha önce bulunmayan bir “alan” ortaya çıkmış oldu.

Devlet yönetimiyle doğrudan bağlantılı olmayan insanların fikirlerini ifade edebildikleri, ülkede ve dünyada yaşanan olaylarla ilgili düşüncelerini paylaşabildikleri, siyaset ile ilgili yorumlar yapabildikleri bu yeni mecra; Osmanlı Devleti’nde ilk kez halka ulaşabilen bir “muhalefetin” ortaya çıkmasını mümkün kıldı.

Bu yazıda, bu muhalefetin belki de en çok tanınan boyutlarından bir tanesine: Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne yoğunlaşacağız.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti

Günümüzde Osmanlı Devleti’nin son yüzyılından bahsederken “Yeni Osmanlılar”, “Genç Osmanlılar”, “Jön Türkler” gibi ifadeler serbestçe kullanılabiliyor. Bu kavramları Batılılaşmış, Osmanlı Devleti’nin Batılılaşmasını, ülkenin Avrupalı ülkelere benzer şekilde yönetilmesini isteyen, daha fazla hak ve özgürlük talep eden genç ve aydın nüfus için genel ifadeler olarak görebiliyoruz.

Bu, yanlış olmasa da “Yeni Osmanlılar Cemiyeti” yalnızca Osmanlı toplumu içinde var olan yeni bir insan tipinin adı değil; gerçekten faaliyet gösteren bir “Cemiyet”in, yani bir örgütün adıydı. İlk kez 1865 yılında, Belgrad Ormanları’nda yapılan gizli bir toplantıyla bir araya gelen Cemiyet; 1870’lerin sonuna, II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yıllarına kadar varlığını sürdürmüştü.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin üyeleri arasında, dönemin pek çok önemli düşünürü bulunuyordu. Osmanlı Devleti’nin ilk özel gazetelerini çıkaran Agah Efendi, yine bu gazetelerin başında yer alan ve Türk Edebiyatı’nın Batılı anlamda ilk eseri Şair Evlenmesi‘ni yazan Şinasi ve belki de örgütle en çok özdeşleşen kişi, Namık Kemal, bunlar arasında en çok öne çıkan isimlerdi. Aynı zamanda, Ziya Paşa, Ali Suavi, Mustafa Reşid Paşa ve Mithat Paşa gibi kişiler de Cemiyet’in önemli üyeleri veya destekçileri arasında yer alıyordu.

Yazının geri kalanında değineceğimiz gibi Osmanlı Devleti yönetiminin üst kademelerinde bulunan devlet adamlarının Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ni desteklemek için çeşitli sebepleri vardı. Örgütün “çekirdek kadrosunu”, asıl üyelerini oluşturan kişiler ise, 19. yüzyılın başından itibaren hızlanan Batılılaşma hareketlerinden bağımsız düşünülemeyecek kişilerdi. Tanzimat Fermanı yazısında detaylı olarak açıkladığımız gibi, Batılılaşma hareketlerinin en büyük sonuçlarından bir tanesi; Batı kültürünü tanıyarak, Batı’nın sanatını, dillerini, yaşam tarzını öğrenerek yetişen insanların ortaya çıkması olmuştu.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin üyeleri, Tanzimat Fermanı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nde çok önemli hale gelen sivil bürokrasi içinden yetişmişti.

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ni oluşturan insanlar da bu süreçten sonraki neslin bir parçasıydı. Bu örgüt altında bir araya gelen insanların hepsinin bir noktada Bab-ı Ali’de Tercüme Kalemi’nde çalışmış olması, bunun iyi bir örneği olarak gösterilebilir.

Aşağıdaki tablodan, Yeni Osmanlılar Cemiyeti ile ilgili temel bilgilere hızlı bir şekilde ulaşabilirsiniz. Yazının geri kalanında, bu tabloda özetlediğimiz bilgileri biraz daha kapsamlı bir şekilde incelemeye çalışacağız.

Amaçlar ve Yöntemler

Yeni Osmanlılar Cemiyeti üyeleri neye inanıyordu ve ne yapmak istiyordu? Bu soruyu, tarih açısından iki şekilde değerlendirebilir ve cevaplayabiliriz: 

Tamamen doğru ama çok açıklayıcı olmayan bir cevap arayacak olursak, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin düşündüğü ve inandığı tek bir şey yoktu. Cemiyet’in üyeleri, bazı temel fikirler konusunda hemfikirdi: Osmanlı Devleti’nde bir şeylerin yolunda gitmediğini biliyor ve bunu çözmek için farklı yollar arıyordu. Ayrıca, böyle bir çözüm için belli bir oranda Avrupa’yı örnek almanın gerekliliği de ortak bir fikirdi. 

Ancak bu basit ve bariz fikirlerin ötesinde, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin farklı üyeleri birbirleriyle aynı fikirde değildi. Osmanlı Devleti’nde bir şeylerin ters gittiğini ve ülkenin kurtarılması gerektiğini biliyorlardı; ama bunun nasıl yapılacağı konusunda verdikleri cevaplar değişiyordu. Namık Kemal ve Ali Suavi, pek çok konuda birbirlerinden farklı şeyler düşünüyordu; hatta, 1860’lı yılların ortasındaki Ali Suavi ile, 1870’lerin sonundaki Ali Suavi’nin fikirleri bile tamamen aynı değildi. 

Eğer tarihi olarak tamamen doğru olmayan, ancak biraz daha fikir veren bir cevabın peşinden gidersek, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin “temel” amacından söz edebiliriz. Yeni Osmanlılar, Osmanlı Devleti’nde “meşrutiyet” olarak adlandırdığımız sistemin kurulmasını istiyordu. Padişahın yanı sıra bir meclis ve anayasanın da bulunduğu bu sistem, 1800’lü yıllarda Avrupa’da pek çok ülkede uygulanan bir sistemdi. 

Sultan Abdülaziz (1861 – 1876)

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin ortaya çıktığı yıllarda, tahtta Sultan Abdülaziz bulunuyordu. Ancak Yeni Osmanlıların “derdi” aslında padişahla değildi. Devlet yönetiminde fazla etkili olmayan ve günümüzde de her şeyden önce yaptığı uzun Avrupa seyahatiyle hatırlanan Sultan Abdülaziz, siyasi konulardan genellikle uzak duruyordu. Padişahın önem verdiği konular arasında belki de en çok öne çıkanı donanmanın modernleştirilmesiydi. Bu, her ne kadar Osmanlı ordusunun önemli bir sorunu olsa da, zaten maddi anlamda çok iyi durumda olmayan Osmanlı Devleti’ni daha da zorlayan bir ilgi alanıydı. 

Yeni Osmanlılar Cemiyeti ise, zaman zaman padişahı eleştiren yazılar kaleme almakla birlikte, çoğu zaman onu destekliyor, doğrudan karşısında yer almıyorlardı. Cemiyet’in asıl karşı çıktığı kişiler , bu yıllarda Osmanlı Devleti’nin yönetiminde büyük rol oynayan sadrazamlardı. 19. yüzyılın ikinci yarısında, sivil bürokrasi Osmanlı Devleti’nde giderek güçlenmiş, asker kökenli olmayan devlet adamları, ülkenin yönetimini büyük ölçüde ele almıştı. 

Yeni Osmanlılar da eleştirilerini her şeyden önce bu kişilere yöneltiyorlardı. Özellikle Mehmed Emin Âli Paşa ve Keçecizade Fuat Paşa gibi sadrazamların yönetimlerine sert bir şekilde karşı çıkıyorlardı. 

Bu çabalarına ulaşmak için ne yapıyorlardı? 

19. Yüzyılda Avrupa genelinde farklı amaçlarla kurulan ve amaçlarına ulaşmak için – şiddet eylemleri de dahil – pek çok yola başvuran gizli örgütlerin aksine, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin aktiviteleri çok temel bir şeyle sınırlıydı: Yeni Osmanlılar, fikirlerini halkla paylaşmak, daha fazla insanı ikna etmek ve amaçlarına ulaşmak için gazeteleri, yazıyı ve edebiyatı kullanıyordu. 

Yeni Osmanlılar Cemiyeti tarafından Avrupa’da yayımlanan Hürriyet gazetesi

Bu durum kendilerini hukuki açıdan sıkıntıya soktuğunda, örneğin yazdıkları sakıncalı bulunup sürgüne gönderildiklerinde bile bu aktivitelerini sürdürüyorlardı – Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin fikirlerini yayarken kullandıkları en önemli mecralardan bir tanesi, Avrupa’da yayımladıkları gazetelerdi. Cemiyetin kuruluşundan önce olsa da Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkâr, bundan sonra da Hürriyet, İkdam, Hadika, Muhbir, Ulum gibi pek çok gazete Avrupa veya Osmanlı Devleti sınırları içinde Cemiyet’in üyeleri tarafından yayımlanmıştı.
 

Gazeteler ve Yeni Osmanlılar

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin gazetelerle ilişkisi ve Cemiyet’in 1865 yılında kurulması bir tesadüf değildi. Eylemleri büyük ölçüde yazı yazmakla sınırlı olduğu için gazeteler olmadan Yeni Osmanlılar Cemiyeti gibi bir örgütün varlığı düşünülemezdi.

Destekleyenler

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin çekirdek üyeleri devlet yönetiminde doğrudan görev alan kişiler olmasa da onları destekleyenler arasında üst düzey konumlarda bulunan kişiler de vardı. 

Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin, özellikle Avrupa’da bulundukları yıllarda, maddi olarak geçinebilmeleri ve gazete çıkarmak gibi görece pahalı bir eylemi gerçekleştirebilmeleri için, bu bağlantılar kaçınılmazdı. 

Aynı zamanda, I. Meşrutiyet’in ilanında önemli rol oynayan Mithat Paşa örneğinde olduğu gibi, bu kişiler bazen Yeni Osmanlıların siyasi amaçlarına ulaşmalarına da yardımcı olabiliyordu. 

Özellikle üyelerinin Avrupa’da sürgünde olduğu yıllarda, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne en çok yardım yapan kişilerin başında Mustafa Fazıl Paşa geliyordu. Günümüzde en çok Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne verdiği destekle hatırlanan Mustafa Fazıl Paşa’nın, Cemiyet’i destekleme sebebi de ilginçti. 

Mustafa Fazıl Paşa Neden Yeni Osmanlılar Cemiyeti'ni Destekliyordu?

V. Murad

Yeni Osmanlılar Cemiyeti ile Osmanlı Devleti’nin “üst kesimi” arasındaki en büyük bağlantı ise hem Midhat Paşa’dan, hem de Mustafa Fazıl’dan daha önemli birisiydi.

Yeni Osmanlıların üyeleri, Abdülaziz’in yeğeni ve Osmanlı tahtının veliahdı V. Murad ile de yakın bir ilişki içindeydi. V. Murad’ın amcasına göre çok daha iyi bir yönetici olacağına inan Yeni Osmanlılar; onu eğitimli, kültürlü, yeniliğe açık birisi olarak görüyor ve Osmanlı Devleti’nin onun yönetimiyle kurtarılabileceğini düşünüyordu.

Bu nedenle her ne kadar doğrudan bu yönde bir girişimde bulunmasalar da V. Murad’ı tahta çıkartmak yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin amaçlarından bir tanesiydi.

1876: Yarım Kalan Başarılar – Yeni Osmanlılar’ın Etkisi

Bu doğrultuda, “Osmanlı Devleti’ni kurtarmak” gibi çok genel ve büyük çaplı amaçları bir kenara bıraktığımızda Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin iki temel amacı vardı: V. Murad’ı tahta çıkartmak ve onun liderliğinde meşrutiyet ilan ederek Osmanlı Devleti’nin yönetimini daha modern bir hale getirmek.

İronik bir şekilde, Yeni Osmanlılar Cemiyeti aslında bu iki amacına da ulaştı. Fakat bunların sonucunda, devlet yönetiminde bekledikleri gibi bir etkiye ve değişikliğe yol açamadılar. Çünkü her iki başarı da, farklı sebeplerle, yarıda kalmış oldu.

1876 yılında, Sultan Abdülaziz tahttan indirildi ve onun yerine Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin uzun süredir desteklediği V. Murad geçti. Tahta çıkmadan önce umut vadeden bir lider olarak görülmesine rağmen kısa süre içinde V. Murad’ın bu sorumluluğu üstlenemeyeceği anlaşıldı. Akli dengesinin yerinde olmadığını gösteren davranışlarda bulunan padişah, tahta çıktıktan sonra devlet yönetiminde hiç rol oynamadı ve yalnızca üç ay sonra tahttan indirilerek Osmanlı Devleti tarihinde en kısa süre padişahlık yapan kişi oldu.

V. Murad’ı tahta çıkarma planları ve ona bağlanan ümitler bu şekilde suya düştü – fakat Yeni Osmanlılar asıl amaçlarına, yani Meşrutiyet ilan etme amaçlarına yine de ulaştı. Aynı yıl içinde çıkan II. Abdülhamid, ağabeyinin gerçekleştiremediği yeniliği yaparak – Meşrutiyet’i ilan ederek – padişah oldu. I. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kanun-i Esasi de yürürlüğe girdi.

Yeni Osmanlılara yakınlığıyla bilinen Midhat Paşa’nın yönetiminde gerçekleştirilen bu yenilikler, aslında Cemiyet için oldukça olumlu bir süreç gibi gözüküyordu. Öyle ki, yıllar boyunca bunun için mücadele veren Namık Kemal, Kanun-i Esasi’nin hazırlanma sürecinde bile görev almıştı.

Fakat, I. Meşrutiyet çok kısa soluklu oldu. II. Abdülhamid tahta çıktıktan hemen sonra patlak veren yeni bir Osmanlı – Rus Savaşı, yalnızca Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin çabalarını boşa çıkarmakla kalmadı, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan beri devam etmekte olan siyasi değişimin de sonunu getirdi. Kurulan meclisin savaş sırasında etkisiz, yavaş ve yanlış bir şekilde karar aldığını savunan II. Abdülhamid, meclisi feshetti ve Kanun-i Esasi’yi askıya aldı. Bu gelişmenin ardından Namık Kemal’in de sürgüne gönderilmesiyle Cemiyet fiilen sona ermiş oldu.

Bununla birlikte, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin belki de asıl başarısı daha sonraki nesil üzerinde oynadığı roldü. II. Abdülhamid’in daha önceki padişahlara göre çok daha katı bir yönetim anlayışına sahip olması nedeniyle Yeni Osmanlılar ona muhalif olan kişiler için neredeyse bir direniş sembolü haline geldi. Başta Namık Kemal olmak üzere bu örgüte dahil olan kişilerin savunduğu fikirler, kendilerinden sonra gelenler için önemli bir ilham kaynağı olacaktı. İslam Ansiklopedisi’ndeki Yeni Osmanlılar Cemiyeti maddesinden alıntılanan bu değerlendirme, durumu daha net olarak görmeyi sağlayabilir:

Avrupa’da geçirdikleri zaman içinde Yeni Osmanlılar ne bir siyasî ve sosyal parti olabilmiş ne de aralarında görüş birliğine varabilmişlerdir (Koray, XLVII/186 [1984], s. 581). Tesadüfen bir araya gelmiş ve teker teker dağılıp gitmişlerdir. Kendilerine biçilen simgeselliğin, hürriyet ve anayasa (nizâmât-ı esâsiyye) isteklerinde ve bir şûrâ-yı ümmet (parlamento) açılması taleplerinde, bunları imparatorluğun kurtuluşu için zorunlu görmelerinde ve bu görüşlerin fikir ve eylem bakımından kendilerinden daha etkin olan daha sonraki halefleri (Jön Türkler) tarafından aynen tekrar edilmesinde yattığını söylemek mümkündür. Dolayısıyla Yeni Osmanlılar’ı tarihte yaşatan ve önemli kılan aynı esasların peşinde koşan ardıllarının kazandığı başarıdır. 1876 anayasasının ilânının ve bunun 1908’de tekrar yürürlüğe girmesinin, Abdülaziz’in tahttan indirilmesi gibi II. Abdülhamid’in sıkı idaresine de son verilmesinin ve saltanattan uzaklaştırılmasının Jön Türkler’in bir başarısı gibi görülmesi bu ilk muhalifleri unutulmaz kılmıştır. [1] 

Sonuç

Yeni Osmanlılar Cemiyeti; Namık Kemal, Şinasi, Agah Efendi, Ziya Paşa gibi üyelerden oluşan ve Mustafa Fazıl Paşa, Midhat Paşa, hatta V. Murad gibi önemli devlet adamları tarafından desteklenen bir cemiyetti. 1865 yılından 1876 yılına kadar faaliyet gösteren bu cemiyet, Osmanlı Devleti’ni kurtarmanın, devletin çöküşünü engellemenin yollarını arıyor, bunun için yapılması gereken temel değişikliğin bir anayasa hazırlanması ve meclis kurulması olduğunu düşünüyordu.

Yeni Osmanlıların dönemin padişahlarından ve güçlü devlet adamlarından ayrıldığı, “muhalif” hale geldiği nokta da buydu. Bu dönemde Osmanlı Devleti içindeki bu grupların tamamı bir şeylerin değişmesi gerektiğini, Batılılaşma sürecinin kaçınılmaz olduğunu kabul ediyordu. Ancak bunun ötesinde, bir meclis ve anayasa isteyen Yeni Osmanlılar, sık sık iktidardakilerle ters düşüyor, yazdıkları yazılar ve savundukları fikirler nedeniyle sürgüne gönderiliyordu.

Bazı temel noktalar dışında birbirlerinden de farklı düşüncelere sahip olan, hiçbir zaman gerçek anlamda organize olmuş bir siyasi “partiye” veya “gruba” dönüşmeyen Yeni Osmanlılar, uzun vadede başarılı olamadılar. Hem V. Murad’ı tahta çıkarma, hem de Meşrutiyet ilan etme fikirleri, çok kısa süreli ve büyük ölçüde başarısız deneyimler oldu.

Bununla birlikte, Cemiyet kendilerinden sonra yetişen aydın, Batılılaşmış Osmanlıları ciddi anlamda etkilemiş oldu. Bir örgüt olarak fazla başarılı olamasalar da, Yeni Osmanlılar Cemiyeti olmadan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulması, II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi, Milliyetçilik gibi fikirlerin yayılması, hatta Cumhuriyet’in ilanı bile aynı şekilde gerçekleşemezdi.

Dipnotlar

[1] https://shorturl.at/fEd6h