1839’da Topkapı Sarayı içinde bulunan Gülhane Parkı’nda okunan Hatt-ı Şerif, yani “Padişah Yazısı” ile Osmanlı tarihinin en önemli olaylarından bir tanesi yaşandı. Daha yaygın olarak bilinen adıyla Tanzimat Fermanı, Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılı üzerinde çok büyük bir etkiye sahip oldu.

Tanzimat; Osmanlı Devleti’nde Batılılaşma hareketleri için hem bir sonuç, hem de bir başlangıç niteliğindeydi. Bu yazıda, Tanzimat Fermanı’nı iki bölümde inceleyeceğiz. Önce, Tanzimat’a nasıl gelindiğine, yani 1839 yılına kadar bu sürecin nasıl ilerlediğine göz atacağız. Daha sonra belki de daha önemli olan konuya yoğunlaşıp, Tanzimat Fermanı’nın neler değiştirdiğini irdeleyeceğiz.

Fakat bütün bunlardan önce, sitemize adını da veren bu olayın “tarihini” net bir şekilde belirlemek faydalı olabilir.

Tanzimat: Ne Zaman?

Tahmin edebileceğiniz gibi, burada kastettiğimiz Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği tarihi belirlemek değil.

Tanzimat Fermanı 1839 yılının 3 Kasım gününde, Gülhane Parkı’nda ilan edildi. Bu, Osmanlı Devleti için on dokuzuncu yüzyılın en önemli tarihlerinden biri olsa da, fazla kafa karıştırıcı bir konu değil.

Hariciye Nazırı Mustafa Reşid Paşa Tanzimat Fermanı’nı ilan ederken.

Ancak Tanzimat Fermanı ile başlayan dönemin ne kadar devam ettiği, yani bir dönem olarak “Tanzimat” kavramının Osmanlı Devleti’nin hangi yıllarını kapsadığı tartışılabilecek bir konu.

1839’da başlayan bu dönem, tam olarak ne zaman sona erdi?

1856 yılında ilan edilen ve Tanzimat reformlarını tekrar vurgulayan Islahat Fermanı’yla mı? 1876’da II. Abdülhamid’in tahta çıkmasıyla mı? 1878’de ’93 Harbi’nin sonuçlanması ve II. Abdülhamid’in mutlak yönetiminin gerçek anlamda başlamasıyla mı? 1908’de II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi ve devletin yönetim biçminin gerçek anlamda değişmesi ile mi?

Bunların hepsi, Tanzimat döneminin bitişi için öne sürülebilecek makul tarihler. Aynı şekilde, “Tanzimat edebiyatı” gibi, bu kavramı kullanan dönemlerin kendi içlerinde belirlenmiş olması işi daha da karışık hale getiriyor.

Her ne kadar işin daha karmaşık boyutlarında bütün bunların önemi olsa da, Tanzimat dönemini belirlerken akılda tutulması gereken önemli bir detay şurada yatıyor: Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesi ile birlikte, Osmanlı Devleti’nde Batı’yı örnek alarak bir modernleşme ve değişim çabası başladı. İlerleyen yıllarda bu süreci değiştiren ve buna farklı boyutlar ekleyen gelişmeler yaşansa da aslında Tanzimat etrafında gelişen bu süreç, hiçbir zaman gerçek anlamda sona ermedi.

Bir başka deyişle Tanzimat Fermanı’nın etkileri; Osmanlı Devleti’nin son günlerine, Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar devam etti – hatta belli açılardan günümüzde de devam ediyor.

Tanzimat: Bir Sonuç

Tanzimat Fermanı sık sık Osmanlı Devleti’ndeki Batılılaşma sürecinin başlangıcı olarak gösterilse de imparatorluktaki değişim hareketleri elbette 1839 yılında başlamamıştı.

Özellikle 17. yüzyıldan sonra Avrupa’ya karşı üstünlüğünü kaybeden Osmanlı Devleti, askerî ve ekonomik olarak sıkıntılar yaşamaya başlamıştı. 1700’lü yıllara gelindiğinde, Osmanlılar artık dünyanın en güçlü devletlerinden biri olmaktan uzaktı.

Bu dönemde alınmaya başlanan askeri mağlubiyetler, Batı’yı örnek alma fikrinin de yavaş yavaş ortaya çıkmasını sağladı. Savaşlarda aldıkları yenilgilerin nedenlerini anlamaya ve bu konularda bazı düzenlemeler yapmaya çalışan Osmanlı devlet adamları, bu değişim sürecinin de ilk adımlarını atmış oldu.

1700’lerin ilk yarısında, Osmanlı Devleti’nde Batılılaşmanın ilk adımları olarak değerlendirilebilecek gelişmeler yaşandı. 1717 – 1730 yılları arasında yaşanan Lale Devri, Osmanlı Devleti ile Avrupa arasında kültürel ilişkilerin ilerlemesini sağladı. 1720 yılında, Yirmisekiz Mehmet Çelebi elçilik göreviyle Fransa’ya gönderildi, 1729 yılında ise Osmanlı Devleti’nde İbrahim Müteferrika tarafından ilk matbaa kuruldu.

Lale Devri boyunca padişah olan III. Ahmed’i resmeden bir minyatür

Bütün bunlar, Osmanlı Devleti’nin Batı’ya farklı bir bakış açısıyla yaklaşmasının örnekleri olsa da Osmanlılar için Batı’nın asıl önemi “askerî” alandaydı. Kurulan matbaada ilk yayımlanan eserler, Avrupa’daki askeri gelişmelerle alakalıydı. 1773 yılında, III. Mustafa’nın padişahlığı sırasında, gemi mühendislerinin yetiştirilmesi için Mühendishane-i Bahr-i Hümayun kurulmuş, bu Osmanlı topraklarında Batılı anlamda açılacak okulların bir öncüsü olmuştu.

Batılılaşma Kavramının Kapsamı (Okumak için tıklayın!)

Batılılaşmanın yalnızca birkaç olayla açıklanabilecek bir olay olmaktan çıkıp doğrudan padişah tarafından benimsenen bir konu haline gelmesi, III. Selim’in saltanatıyla gerçekleşti. Ülkesinin – başta askerî alanda – ciddi bir yenilenme hareketine ihtiyaç duyduğunu düşünen III. Selim, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırarak batılı anlamda bir ordu kurmaya çalıştı, ancak başarılı olamadı ve tahttan indirildi.

III. Selim’in yerini alan IV. Mustafa’nın saltanatı oldukça kısa sürdü ve onun yerine III. Selim’in kuzeni olan II. Mahmud geçti. III. Selim tarafından yetiştirilen ve onunla benzer fikirlere sahip olan II. Mahmud, 1826 yılında onun yapamadığını yaparak Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdı ve böylelikle Osmanlı Devleti’nde Batılılaşma önünde duran en büyük engellerden bir tanesi yok edilmiş oldu.

Vaka-i Hayriye yazısında okuyabileceğiniz gibi, II. Mahmud Yeniçeri Ocağı’nı kaldırarak Batılılaşma yönündeki önemli engellerden bir tanesini yok etmiş oldu.

II. Mahmud’un saltanatı sırasında yeni bir ordunun kurulması, devlet yapılanmasının değiştirilmesi, kıyafet kanunlarının yeniden belirlenmesi gibi pek çok reform yapıldı. 1808 – 1839 yılları arasında tahtta kalan padişah, Batılılaşma tarihi açısından Osmanlı Devleti’nin en önemli figürlerinden bir tanesiydi.

Öyle ki, Tanzimat Fermanı II. Mahmud’un hayatını kaybetmesinden yalnızca birkaç ay sonra, oğlu Sultan Abdülmecid’in saltanatı sırasında ilan edilmişti. II. Mahmud 1839’da hayatını kaybetmeseydi, Tanzimat Fermanı’nın onun döneminde yaşanan bu gelişmelerin “doğal” bir sonucu olduğu da söylenebilirdi.

Tanzimat Fermanı

Tanzimat Fermanı tam olarak neydi?

En basit açıklamayla, Tanzimat Fermanı dönemin padişahı Sultan Abdülmecid’in ağzından yazılmış bir metindi. Uzun yıllar boyunca “muzaffer” bir devlet olan Osmanlı’da son yıllarda ciddi sıkıntılar yaşanmakta olduğunu kabul eden ferman, oldukça kısa bir şekilde, bu sorunları düzeltmek için yapılacak değişikliklerden bahsediyordu.

Sultan Abdülmecid

Dönemin en önemli devlet adamlarından Mustafa Reşid Paşa tarafından okunan Tanzimat Fermanı’nın asıl önemi – ve bu noktaya kadar yaşanan batılılaşma hareketlerinden farkı – iki noktadan kaynaklanıyordu.

Birincisi, doğrudan padişahın kendi ağzından yazılan bir metinle, batılılaşmanın onun tarafından kabul edilen resmi bir devlet politikası olduğu açıkça belirtiliyordu.

İkincisi, batılılaşmanın alanı ciddi şekilde genişletiliyordu. 1839’a kadar çeşitli batılılaşma hareketleri yaşanmıştı, ancak bunların büyük çoğunluğu askeri alanda gerçekleşiyordu. Devlet yapılanması ve ordu içinde yaşanan batılılaşma hareketleri, toplumsal ve kültürel anlamda henüz fazla hissedilmiyordu.

Tanzimat’ın bunu resmi bir politika haline getirmesi ile, Osmanlı toplumundaki bu değişim hareketi de pek çok farklı alanda yaşanmaya başlandı.

Tanzimat Fermanı’nı okuyan ve dönemin en etkili devlet adamlarından biri olan Mustafa Reşid Paşa

Bunun en güzel örneklerinden biri olarak, sitemizin temel boyutunu oluşturan Tanzimat edebiyatını gösterebiliriz. 1839’a kadar yaşanan gelişmeler Batılılaşma yönünde önemli adımlar olsa da, Osmanlı Devleti’nin sanatı üzerinde Tanzimat’ın yaratacağı gibi bir değişiklik yaratmamıştı.

Tanzimat Fermanı’ndan sonra; sanat ve kültür alanında da ciddi değişiklikler yaşanmaya, gazeteler yayımlanmaya, tiyatrolar oynanmaya, romanlar yazılmaya başlandı. Bu nedenle, Tanzimat Fermanı’nın etkisi ile yetişen nesil tarafından yaratılan edebiyat da Batı’dan alınan türler üzerinden ilerleyen bir yazınsal ifade biçmi haline geldi.

Tanzimat Fermanı: İçerik ve Amaçları

Tanzimat Fermanı’nın içeriği, bu kadar ciddi etki yaratan bir metinden beklenebileceği kadar kapsamlı değildi – devlet yönetiminde değişmesi gereken konular dile getiriliyor, ancak bunlar fazla detaylı bir şekilde sunulmuyordu.

Tanzimat Fermanı’nın tam metnini ve günümüz Türkçesine çevrilmiş kısa bir özetini en sağdaki sekmeden inceleyebilirsiniz. Bununla birlikte, Tanzimat Fermanı’nın öne çıkan noktaları aşağıdaki konular ile ilgiliydi.

Her şeyden önce, Tanzimat Fermanı Osmanlı topraklarında yaşayan tüm vatandaşların; din, dil, ırk ve mezhep farkı gözetmeksizin kanun önünde eşit olduğunu vurguluyordu. Aynı zamanda, tüm vatandaşların can ve mal güvenliğinin – yine hiç bir ayrım yapılmadan – devletin güvencesi altında olduğu teyit ediliyordu.

Tüm vatandaşların kanun önünde eşit olması, alınan hukuki kararlarla da destekleniyordu. Kimsenin yargılanmadan cezalandırılmayacağı, gizli ve üstü kapalı bir şekilde infaz edilmeyeceği ifade ediliyordu.

Aynı şekilde, vergi ve askerlik gibi sorun yaratan konular da daha eşitlikçi bir şekilde çözülmeye çalışılıyor, tüm vatandaşların belli bir süreyle askerlik yapacağı, herkesten kendi gelir seviyesine göre vergi alınacağı ilan ediliyordu.

Tanzimat Fermanı’nın bu konulara değinmesinin çeşitli nedenleri vardı: 

Devlet yönetiminin daha modern ve hukuki hale getirilmesinin yanı sıra, 1800’lü yıllarda giderek yükselen milliyetçi akımların önüne geçmek ve Avrupa devletlerinin desteğini kazanmak da önemli amaçlar olarak görülüyordu.

Pek çok milletten insanın bir arada yaşadığı Osmanlı Devleti’nde, 1800’lü yılların ilk yarısı önemli krizlere sebep olmuştu. Özellikle Balkanlar’da farkı etnik gruplar arasında milliyetçi düşünceler yayılıyor, 1829’da Yunanistan durumunda olduğu gibi, bunlar Osmanlı Devleti’nden bağımsızlık kazanacak kadar etkili hale gelebiliyordu.

Tüm vatandaşlara eşit davranan ve herkesi “Osmanlı Vatandaşı” gibi ortak bir kimlik altında eşit haklara sahip olarak değerlendiren Tanzimat Fermanı, bu gidişatı durdurmayı amaçlayan girişimlerden bir tanesiydi.

Bir başka önemli mesele de, Avrupa’daki büyük devletlerin desteğini kazanmak ve artık neredeyse klişeleşmiş bir ifadeyle, onların “Osmanlı içişlerine karışmasını engellemek” ile alakalıydı.

1800’lü yıllarda hem kendi sınırları içinde, hem de – başta Rusya olmak üzere – başka devletlerle askeri krizler yaşayan Osmanlı Devleti, bunların çözümlenmesinde Avrupa’nın desteğine ihtiyaç duyuyordu. Ancak Osmanlı Devleti’nin bir Avrupa sömürgesi durumuna düşmemesi için bu desteğin Osmanlı içişlerine müdahale seviyesine yükselmesi ciddi bir tehdit olarak görülüyordu.

Tanzimat Fermanı’nın “vatandaşlara ve dost devletlerin elçilerine” ilan edilmesi ile Osmanlı Devleti’nin ileri gelenleri Avrupa ile benzer değerlere sahip olduklarını, ülkelerini Avrupa ülkelerine benzer şekilde yönettiklerini, hukuki ve medeni bir devlet anlayışına sahip olduklarını göstermeye çalışıyorlardı.

Tanzimat Fermanı’nın arkasındaki asıl amacı bugün yüzde yüz isabetle tahmin etmemiz mümkün değil. Bu nedenle “Tanzimat Fermanı gerçekten bir modernleşme çabası mı, yoksa Avrupa’ya verilmek istenen bir mesaj mı?” gibi bir soruya tam anlamıyla cevap vermemiz çok zor. Fakat fermanın ilan edildiği yıllarda, muhtemelen bu iki gerekçe de devlet adamları tarafından önemli görülüyordu.

Tanzimat: Bir Başlangıç

Tanzimat Fermanı Osmanlı toplumunda tam olarak neyi değiştirdi?

Osmanlı Devleti’nin boyutunu ve sınırlar içindeki farklı koşulları düşündüğünüzde, Tanzimat’ın ne derece etkili olduğu sorusu da eşit ölçüde karmaşık hale geliyor. Tanzimat Fermanı’nın Osmanlı toplumunda kısa vadede çok ciddi değişiklikler yaratmadığını, alınan kararların özellikle İmparatorluğun “uç” bölgelerinde fazla bir yansıması olmadığını söylemek de mümkün.

Ancak 19. yüzyılın geneline baktığınızda, Tanzimat Fermanı Osmanlı Devleti’nde ciddi değişikliklere sebep oldu. Bir önceki yazıda incelediğimiz Vaka-i Hayriye ile birlikte, Tanzimat 19. yüzyılda yeni bir toplumsal sınıfı şekillendiren en önemli olaylardan bir tanesiydi.

Vaka-i Hayriye; Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırıp bunun yerine Batılı anlamda bir ordu kurulmasını sağlamış, bu orduya komuta etmesi için Batılı anlamda subaylar yetiştirilmeye başlanmıştı. Avrupalı bir hayat tarzına alışkın olan bu subay sınıfı, Osmanlı’nın batılılaşma hareketleri içinde en büyük rolü oynayan iki sınıftan biri haline gelmişti.

En az onlar kadar önemli olan ikinci bir sınıf ise sivil bürokratlar sınıfıydı. Tıpkı orduda olduğu gibi, “modern” bir Avrupa devletine benzer şekilde, merkezi ve sistematik bir şekilde yönetilecek yeni bir Osmanlı hükümeti için bu sistem içinde görev alabilecek kişiler gerekiyordu.

Tanzimat Fermanı, Batılılaşma sürecinin arkasındaki itici güçlerden sivil bürokrat sınıfının ortaya çıkmasında önemli rol oynadı.

Tanzimat Fermanı’ndan sonra, Osmanlı Devleti’nde daha önce sayıları çok az olan pek çok meslek grubu, bir anda ciddi önem kazandı.

Bu dönemde günümüzdeki kadar yaygın olmayan “okuma – yazma” becerisine sahip olması gereken katipler, özellikle büyük şehirlerde en çok karşılaşılan meslek gruplarından bir tanesini oluşturmaya başladı. Yabancı dil bilmesi gereken çevirmenler, Bâb-ı Âli Tercüme Odası’nda devletin en önemli birimlerinden bir tanesi haline geldi. Yabancı dil bilmenin ötesinde, bu dillere ve Avrupa kültürüne o ülkelerde yaşayabilecek kadar hakim olan elçiler, Osmanlı Devleti’nin Batı ile daha da yakın bir ilişki içine girmesini sağladı.

Tercüme Odası’nın önemini daha iyi anlamak için, yazı serimizdeki beşinci yazı olan "Yeni Osmanlılar Cemiyeti"ne göz atabilirsiniz.

Bütün bunlar, Osmanlı Devleti içinde Batılılaşmış, Batılı anlamda bir hayat süren, kültürel olarak Batıya daha yakın olan ve Batı değerlerini benimseyen insanların ortaya çıkmasına neden oldu. Tanzimat Fermanı’ndan sonra ortaya çıkan bu ihtiyaca cevap verebilmek için hem yerel okullarda Batılı anlamda eğitim verilmeye başlandı, hem de Alman Lisesi ve Robert Kolej gibi pek çok yabancı kökenli okul açıldı.

Toplumsal ve kültürel hayatta yaşanan bu değişim, 19. yüzyılda Osmanlı sanatının da ciddi şekilde değişmesi anlamına geliyordu. Özellikle 1860’lı yıllardan sonra yayımlanmaya başlayan gazeteler, daha önce var olmayan bir kültürel alanın ortaya çıkarttı. Bu gazeteler sayesinde giderek popüler hale gelen tiyatrolar ve romanlar, Türk edebiyatını Divan edebiyatından uzaklaştırıp, bugün bildiğimiz haline getirmekte büyük rol oynadı. Bu gazetelerde eserlerini ve fikirlerini paylaşan pek çok insan, Osmanlı Devleti’nin önemli “fikir adamları” haline geldi.

İlerleyen yazılarda da okuyabileceğiniz gibi, Yeni Osmanlılar Cemiyeti, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki gibi oluşumlar, Tanzimat ile yapılan değişiklikleri korumaya, daha ileri götürmeye ve Osmanlı Devleti’nin çöküşünü kendi inançları doğrultusunda hareket ederek durdurmaya çalıştı.

Özetle, Tanzimat işte bunu değiştirdi. Osmanlı Devleti bir anda Batılı bir devlet haline gelmese de Batılılaşmaya; Batı’nın hayat tarzını, siyasetini, devlet yapılanmasını açık bir şekilde örnek almaya başladı. Bu süreçle birlikte ortaya çıkan yeni, Batılılaşmış bir insan grubu; Osmanlı tarihinin geri kalanında kritik bir rol oynadı.

Tanzimat Fermanı ile başlayan dönemin pek çok özelliği değişse, farklı yenilik ve reform hareketleri yapılsa da Batılılaşma süreci Cumhuriyet yıllarına kadar benzer şekilde devam etti. Bu nedenle Tanzimat Fermanı’nın ilanı ve devletin “Batılılaşmayı” resmi bir politika olarak ilan etmesi, 19. yüzyıl Osmanlı tarihinin tanımlayıcı olaylarından bir tanesiydi.